ایام محرم و صفر که می شه، سراسر ایران مشکی پوش شده و یکی از دیدنی ترین ظرفیتای گردشگری در ایران رقم می خوره. بعضی از گردشگران خارجی که در این دو ماه به کشور سفر می کنن هم، علاقمند شرکت به حضور در مراسم عزاداری ایرانیان واسه سومین امام خود هستن.
در بیست سال گذشته، تصاویر خیلی از حضور گسترده گردشگران خارجی به خصوص ایرانگردان غربی در آیینای عزاداری و عزاداری کشور منتشر شده که بازتابای زیادی هم به دنبال داشته.
نکته قابل توجه در این باره اون هستش که آیینای عزاداری ایرانیان واسه سالار شهیدان، از پتانسیلای جور واجور اجتماعی، فرهنگی، هنری و موسیقیایی برخورداره و همین عوامل دلیل شده تا این آیینای قدیمی، با استقبال ایران شناسا و ایرانگردان داخلی و خارجی رو به رو شه و تعدادی از اونا، ثبت ملی و جهانی هم بشه.
آیینای عزاداری در جای جای ایران، روش ها و رسوم خاص خود رو داره.
کم تر شهری در ایران پهناور چهار فصل سراغ داریم که در اون، سنتای عزاداری به خصوص مراسم عزاداری امام حسین (ع) از راه و روش و فلسفه خاصی بهره مند نباشه. حتی روستاهای کم تر شناخته شده ایران، بعضی وقتا صاحب مراسم عزاداری با قدمت چند صد ساله هستن که آوازه داخلی و جهانی دارن.
پس، در قضیه عاشورا پژوهی و گردشگری آیینی، میشه به آیینای قدیمی بزرگداشت حماسه حسینی در سراسر کشور اشاره کرد که رهیافتی در اونا می تونه ما رو با نکات نغز فرهنگی و ظرافتایی در سنت و سبک زندگی مردمون سرزمین پارس آشنا کنه.
ایران، سرزمین اقوامه و رسوم اقوام ایرونی در برگزاری آیینای جشن و عزاداری و نکوداشت ایام خاص، یکی از سرآمدترین فرهنگا در جهان هستن. درباره آیینای ملی و مذهبی ایرانیان، سخن بسیاره و درآینده در سرویس گردشگری ما، به تعدادی از اونا می پردازیم.
در این گفتار، نگاهی داریم به آیینای معروف عزاداری امام حسین (ع) در سراسر کشور تا در این ایام، با گردشگری مذهبی آشنا شده و بعضی از مراسم عزاداری ایام محرم در بعضی از نقاط ایران رو مرور کنیم؛ از نخل گردونی نراقیا و قالی شویان مشهد اردهالیا و جوش زنی و چاق چاقوی سامانیا.
با ما در این گزارش باحال همراه باشین.
نخل گردونی نراقیا: آیینی ۴۰۰ ساله
یکی از مراسم آیینی قدیمی در نکوداشت حماسه حسینی، مراسمیه که هر ساله در شهرستان تاریخی نراق برگزار می شه.
نراق، یکی از شهرستانای تاریخی استان مرکزی و نزدیک دلیجانه که در ۲ دهه گذشته به واسطه پیدا شدن غاری قشنگتر به نام چال نخجیر، بر سر زبانا افتاده، اما آوازه اون به خاطر معماری قشنگتر و خونهای قدیمی، آب انبار و مفاخریه که ملا احمد نراقی، صاحب کیمیای خوشبختی، یکی از اونا هستش.
مراسم نخل گردونی در نراق، محور فعالیتای روز عاشورا در این شهر حساب می شه.
حتی نرافیایی که در سراسر کشور زندگی می کنن هم هر ساله واسه اجابت و شرکت در این مراسم آیینی قدیمی، به دیار تاریخی خود می رن و در این سنت دیرینه حضور پیدا می کنن.
این مراسم، مهم ترین سنت عزاداری و از قدیمی ترین آیینایی هستش که در مناطق مرکزی کشور برگزار می شه.
این آیین به عنوان یکی از میراث الهی کشور در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده. مراسم نخل گردونی نراقیا، قدمتی بیشتر از ۴ قرن داره و بخاطر این، با استقبال رسانه ها و علاقمندان به گردشگری دهاتی به خصوص در ایام محرم مواجه می شه.
هزاران نرافی و عاشق و عاشق امام حسین (ع) در میدون مرکزی نراق جمع شده و روی یه نخل، تابوت مشکی رنگی رو حمل می کنن. در واقع در روز عاشوار، پس از انجام همه عزاداریا، نخل نراق از محله پایین به میدون اصلی شهر منتقل می شه و همه عزاداران، با هر مدلی مانند دسته جات سینه زنی، زنجیر زنی، کفن پوشان و نوجوانان و پیر و جوون به شکل یه مراسم سنتی، گرد نخل جمع می شن.
این نخل در واقع به شکل ۲ تابوت جدا از هم هستش و با در نظر گرفتن این باور که در زمان شهادت امام حسن (ع) و امام حسین(ع)، عزاداری در شأن ایشون برگزار نشد، دو تابوت در گذشته ساخته شد که در زمان شهادت این دو امام، از محل نگهداریش خارج می شه و به میدون اصلی شهر منتقل می شه.
مراسم نخل گردونی تاریخی نراقیا، فقط در ایام محرم برگزار نمی شه، بلکه در شب شهادت حضرت علی (ع) و حضرت فاطمه (ع) هم از مکان اصلی خود ورداشته شده و روی کول عاشقان اهل بیت، گردانده می شه و اشعار آیینی میگن.
فرق اصلی نخل گردونی در نراق با نخل گردانیایی که در سراسر کشور برگزار می شه اون هستش که نخل از حسینیه و یا محل نگهداری خارج و در تموم نقاط شهر حتی در کوچه های باریک هم برده می شه و پس از پایان مراسم، در محله بالا و بازار شهر به سمت محله پایین هدایت می شه.
خلاصه این مراسم، حال و هوای خاصی به نراق میده که حتی از مشهد اردهال و کاشون و جاسب هم واسه دیدنش به نراق میان.
این نخل، دارای پایه های زیادیه که هر کدوم در تملک یکی از خونواده ها و خاندان نراقه و به صورت طایفه ای جا به جا می شن.
از جمله مراسم جالبی که در نراق در ایام محرم برگزار می شه، پخت نانی به نام نون شیره که به وسیله اهالی صورت میگیره و در روز عاشوار به پایه کشای نخل و دیگه مردم تقدیم می شه.
به هر حال اگه در نیمه دوم سال فرصتی داشتین، به نراق سری بزنین. مخصوصا غار چال نخجیر نزدیک اون با قدمتی بالغ بر ۷۰ میلیون سال!
قالی شویان مشهد اردهالیا: آیینی با قدمت ۱۴ قرن
در ایران، هر وقت صحبت از آیینای قدیمی عزاداری سید و سالار شهیدان می شه، همونجوریکه نگاه ها به سمت حسینیه بزرگ زنجان میره، دوربین رسانه ها به سمت مشهد اردهال میره. جایی که یکی از قدیمی ترین آیینای عزاداری ایرونی در اون جا هر ساله برگزار می شه و قدمتی چند هزار ساله داره.
در واقع در دومین جمعه مهر ماه هر سال، روز قالیشویان در مشهد اردهاله که در میان اهالی به جمعه قالی معروفه. اگه این جمعه با یکی از روزای عزاداری و جشن مذهبی همراه شه، مراسم در همون هفته برگزار می شه.
فلسفه مراسم، گر چه به عاشورای حسینی خیلی در رابطه نیس، اما مراسم عزاداری مشهد اردهال در ایام محرم هم، حس و حال خاصی داره.
فلسفه مراسم قالی شویان، به شهادت امام زاده سلطانعلی بن امام محمد باقر (ع) در ۲۷ جمادی الثانی سال ۱۱۶ هجری قمری برمیگرده و مردم و اهالی فین کاشون که دعوت کننده گان اون حضرت به این خطه بودن، این مراسم رو به گرامیداشت اون روز گرامی می دارن.
اهالی فین با جنگی که با لشکریان کفر کردن، قالی سجاده حضرت رو دور جنازه ایشون پیچیدند و اونو به دوش گرفته و«حسین‌حسین‌گویان» در کنار نهر باریک رسف قرار دادن.
بدین‌صورت که عده‌ای از اهالی فین با اسلحه‌هایی که در دست داشتن، با کفار مشغول جنگ شدن و عده‌ای هم به‌منظور حفظ جنازه به دور خود می‌چرخیدن و دشمنان رو از دور و بر جنازه پراکنده می‌کردن تا یاران دیگه اونا بتونن قالی غرق به خون رو در آب نهر شست‌وشو بدن.
از اون سال به بعد در دومین جمعه مهرماه، اهالی فین به یاد حوادث و رویدادهای مربوط به شهادت و جنگ و گریزهای مربوط به چگونگی خاکسپاری جنازه اون حضرت، چوب‌دستی‌های خود رو «حسین‌حسین‌گویان» در هوا تکون میدن و قالیچه رو در نهر آبی که از داخل صحن امامزاده حسین (ع) از فرزندان امام زین‌العابدین (ع) می‌گذره و به نهر امامزاده حسین (ع) معروفه، شست‌وشو میدن.
این مراسم مذهبی هم در فهرست آثار ملی کشور و هم در فهرست میراث الهی یونسکو در سالای گذشته ثبت شده و ستاد برگزاری مراسم دارای پرتالیه که در این نشانی در دسترس میشه.
گوشه هایی از این مراسم رو در این لینک ببینین.
مشهد اردهال و دور و بر اونم از جمله مناطق خوشگلیه که در آینده در سرویس گردشگری ما درباره اش بیشتر میگیم.
جوش زنی: آیین ملی اقوام ایرونی
یکی از مراسم قدیمی ایام محرم در ایران عزیز، مراسم جوش زنیه که قدمت چند صد ساله داره و هم چون نخل گردونی نراقیا و قالی شویان مشهد اردهالیا، با استقبال مردم و گردشگران داخلی و خارجی همراه شده.
این آیین که در سراسر کشور برگزار می شه و ثبت ملی هم در کارنامه داره، آیینی واسه شبای دهه اول محرم الحرامه. امسال هم این مراسم در شهرستان انار و بعضی از شهرهای استان کرمان مانند «کوهبنان»، «هرمزآباد رفسنجان» و «شهربابک» در کرمان و شهرهای یزد و ابرکوه در استان یزد برگزار گردید.
در این مراسم آیینی قدیمی که سوگوارهای واسه سالار شهیدانه، عزاداران با حلقه کردن دست چپ در کمر همدیگه و حرکت ریتمیک پا به صورت دایره‌وار در وسط میدون تکیه و حسینیه با بیان اشعاری هماهنگ، سینه می‌زنند و به طور دایره‌وار حرکت می‌کنن.
در این مراسم آیینی، نصف جمعیت یه بیت یا یه مصراع از شعر رو می‌خونن و نیمه دیگه جواب نیمه بیت یا مصراع رو میدن.
این مراسم اونقدر ادامه پیدا می‌کنه تا دایره تشکیل شده از عزاداران به صورت چندین دایره تو در تو شه.
مراسم آیینی جوش‌زنی بعضی وقتا تا یه ساعت به طول می‌انجامد.
اشعاری که در مراسم جوش زنی میگن به این صورته:
«هی این کدوم ماهه که زینب بی داداش میشه
دختر شیرخدا بی یار و حامی می شه
هی این همون ماهه که زینب بی داداش میشه
دختر شیر خدا بی یارو حامی می شه
ابر غم بارون غم اومد که عالم رو گرفت
فاطمه اومد سرنعش حسین ماتم گرفت»
آبان سال ۹۴ بود که مراسم جوش زنی هرمز آباد رفسنجانیا هم به فهرست میراث الهی ایرانیان اضافه شد.
آیین جوش زنی در استان کرمان، مخاطبان بسیاری داره و چند قرن سابقه به همراه داشته و هرمز آباد کرمان، در این میدون پیش گامه.
رونمایی از لوح ثبت ملی مراسم جوش زنی کرمانیا واسه اولین بار در کشور انجام شده که به نسبت خراسان و بقیه نقاط کشور، پیشگام بود.
همونجوریکه گفتیم، جوش زدن، در واقع حرکات آهنگین با پا و چرخیدن در جهت عقربهای ساعت و خوندن اشعار حماسی و مذهبی به وسیله فردیست که در وسط میدون وایس تاده و جواب ترجیع بندهای اون به وسیله افراد جوش زن داده می شه.
این مراسم در نقاط جور واجور کشور برگزار می شه و در خراسان و کرمان هم ثبت ملی شده.
مراسم جوش زنی در شهرستان انار کرمان رو در این لینک ببینین.
مراسم قدیمی نخل ورداری یزدیا
در تاریخی ترین شهر ایران و جهان، یزد، اقلیم قنات و قنوت و قناعت، شهر «ترینا» ایران، مراسم عزاداری محرم با شکوه خاصی برگزار می شه.
یزدیا که ۶۰۰ اثر تاریخی ثبت شده در فهرست میراث ملی کشور دارن، چندین مراسم نخل گردونی شهرهای خود رو در فهرست میراث الهی ایران ثبت کردن و از این نظر هم، رکورد دار ایران هستن.
مراسم نخل گردونی یزدیا هم معروفیت داخلی و جهانی داره.
همونجوریکه گفتیم، نخل، سمبل تابوت امام حسین (ع) است و چوب دستی بزرگ به شکل برگ درخت بوده اما شباهتی به برگ درخت خرما نداره.
مثل نخل گردونی نراقیا، یزدیا هم در این ایام، نخل رو با پارچه سر تا سر مشکی پوش می کنن و از اونا، شمشیر قمه و خنجر برهنه آویزون می کنن. البته این نخل، تزیینات دیگری هم چون پولکای جور واجور، منگولهای تزئینی و دستمالای ابریشمی هم داره که به دو طرف نخل بسته می شه.
در دهه اول محرم، نخل به وسیله عزاداران مانند کشتی به حرکت در میاد و سه دور گرد میدون نخل می چرخه.
جالبه بدونین، مهر سال ۹۴، سه آیین قدیمی یزدیا مانند: مراسم شاه حسن شاه حسین میبد، مراسم شده بندی و شده گردونی اردکان هم چون آیین نخل گردونی به فهرست میراث ملی ایران اضافه شد.
می تونیم بگیم که:
مراسم روز عاشورا در تفت، خنچه برون ، زیلوبافی میبد، رشته جنته بافی ابرکوه ، سفالگری میبد ، آیین نخل ورداری ، آیینای ازدواج در یزد، مهارت پخت نون در یزد، مهارت دوخت پوشاک سنتی در یزد، موسیقی سنتی در یزد، مراسم سنگ زنی (جعجغه زنی)، رشته احرام بافی، موسیقی مراسم محرم ابرکوه، مراسم پیشواز محرم در ندوشن، علم گردونی روستای طرزجان، مهارت و فن جفت و جور حلوا ارده اردکان، فن و فوت وفن زنجیرسازی اردکان، آیین نخل بندی و نخل گردونی ندوشن، فن و هنر چاقوسازی مهریز، فن ترکه بافی مهریز، آیین نخل ورداری مهرجرد میبد، فن و فوت وفن گیوه دوزی ابرکوه، فن و فوت وفن قفل سازی ابرکوه، فناوری ساخت بادگیر در ایران (ملی ) و فن حصیربافی از جمله آثار ثبت شده استان یزد در فهرست آثار ناملموس ایرانه.
یزد، شهر تاریخی و جذاب ایران رو در نیمه دوم سال ۹۵ یادتون نره. مخصوصا در اواخر ماه صفر که واسه گردشگری مذهبی، مراسم و آیینای خاصی تدارک می بینن.
مراسم چاق چاقو: آیینی ۲۵۰ ساله
یکی دیگه از مراسم معروف و قدیمی بزرگداشت قیام سید الشهدا علیه السلام، مراسمیه که در چهار محال و بختیاری برگزار می شه و به چاق چاقو می شناسنش. چهار محال و بختیاری، با کوهرنگ و سر آقا سید شهره خاص و بیشتر.
این استان سر سبز، شهری داری که از اون به عنوان نگین شهرهای چهار محل و بختیاری یاد می کنن: سروسامون.
مراسم عزاداری اون، معروفیت ملی داره.
این مراسم، در شهر سروسامون، یکی از شهرای این استان سر سبز دیدنی روی میده و به عنوان یکی از آیین سنتی ایرانیان در فهرست میراث ناملموس (الهی) کشور به ثبت رسید.
سروسامون، جایی در ۲۲ کیلومتری شمال شرقی شهرکرد بوده که یکی از بسترهای خوب واسه گردشگری دهاتی و گردشگری کشاورزی در کشور هستش.
سروسامون، زادگاه دهقان و عمان سامانی از شاعران مشهور چهار محال و بختیاری هم تلقی می شه.
مردم سروسامون، بیشتر قشقایی بوده و البته از شهرهای مختلفی هم به این خطه کوچ کردن. ترکی قشقایی از جمله زبانای عادی این اقلیم معرفی شده.
مراسم چاق چاقوی سامانیا، عامل معروفیت ملی اونا در سراسر کشور شده.
اصالتا بیشتر از ۲ قرنه که در این خطه برگزار می شه و در شب عاشورای حسینی انجام می شه.
شعرا درباره این شهر گفتن:
سروسامون که بود به زیر کوه شیراز
داده‌است به مرغ روح سعدی پرواز
اون مرغ شده به قالب دهقان باز
گوید غزل و همی بر آرد آواز
ای دل ار می‌طلبی مملکت جانی رو
رو به سروسامون وببین جنت روحانی رو
دهی آراسته و ساخته بینی چو بهشت
مستعد گشته به هر فصل و گل افشانی رو
در شهر سروسامون، شش اثر فرهنگ عاشورایی به ثبت ملی رسیده که یکی، همین مراسم چاق چاق هستش.
مردم شهر سروسامون، شب عاشواری هر سال، از ساعت ۹ شب به تکیه ها و مساجد و حسینیها رفته و از ساعت ۲ بامداد، با صدای نی، سنج، طبل و خوندن نوحه خاص و صف بندی با کوبیدن چوب یا سنگ، به خیابونا میان.
این مراسم تا هنگام اذان صبح ادامه پیدا می کنه.
مراسم چاق چاقو همیشه از ساعت ۲ صبح شروع می شه و ده ها هزار نفر از اهالی سروسامون و نقاط دور و بر واسه تماشای مراسم، به این منطقه سفر می کنن.
در این مراسم، مردان شهر، دو سنگ تخت رو بدست گرفته و اونا رو با آهنگ خاصی به هم می کوبن، فلسفه اش باز میشه به شب عاشواری ابا عبدالله که به یارانش میگه حالا وقت رفتنه، هر کسی می خواد از سیاهی شب استفاده کنه و بره. هرکی نمی خواد بمونه، بعد از بچه هاش می خواد که دو تیکه سنگ رو به هم بکوبند تا صدای پای اسب کسایی که کربلا رو ترک می کنن، اونا رو خجالت زده نکنه.
البته در این باره روایتای دیگری هم نقل شده.
روایت دیگری هم هست که میگه: سیزدهم محرم الحرام سال ۶۱ هجری قمری بعضیا از قبلیه بنی اسد، واسه مراسم خاک سپاری شهدا به این سرزمین اومدن اونا به گروه های کوچیکی تقسیم شدن، چون هوا تاریک بود بعضیا از زنان بنی اسد اجساد مطهر شهداء رو پیدا کردن و با کوبیدن دو سنگ بر هم بقیه گروه ها رو با خبر ساختن تا همه اجساد شهداء جمع آوری شدن.
امام سجاد (ع) هم از زندان این زیاد خارج شد و در شناسایی شهداء و دفن اونا من جمله دفن بدن سید الشهداء به این قبیله کمک کردن.
یکی دیگه از فلسفه های این مراسم این جوری بیان می شه که واقعه عاشورا و دفن شهداء اون به اندازه ای با سوز و گداز همراه بود که سنگای بیابان هم بهم خورده و صدا کردن.
اگه ساعت ۲ شب به سروسامون برید، جوانان سنگ و چوب در دست رو مشاهده می کنین که به سمت هیئت چاق چاقو می رن و جمعیت اونا بیشتر و بیشتر می شه و صدای سنگا سکوت شب رو شکست می خوره. زنان و کودکان بر باما و جلوی درب منازل جمع می شن و همه شهر پر از غمی سنگین می شه و اشک در چشمون همه حلقه میزنه.
اشعاری که در این مراسم می گن به این شرحه:
ای خدا گین چالمسن به گجه سحر اولماسن گین چالار طوفان اولار کرب و بلادا قان اولار
گین چالار طوفان اولار اصغر بقاز قان اولار
ای خدا گین چالمسن گهوارسه بوش قالمسن رباب پریشون اولماسن
ای خدا گین چالمسن شام غریبان اولماسن ای خدا گین چالمسن زینب پریشون اولماسن
این مراسم قشنگتر رو در این نشانی دنبال کنین.
دیگه مراسم آیینی عزاداری محرم
در ایران زمین که شور و عشق حسینی، آوازه این سرزمین رو در برگزاری آیینای عزاداری و جشنواره های مذهبی خود جوش، زبانزد خاص و عام کرده و با ثبت جهانی میراث قدیمی ایرانیان هم همراه شده، آیینای قدیمی به وسیله اقوام ایرونی در سراسر کشور برگزار می شه که ما فقط به ۴ مورد اون به طور مصور اشاره کردیم.
اگه دوست دارین عناوین ۴۰ آیین سنتی عزاداری امام حسین (ع) رو که در شهرای جور واجور کشور برگزار می شه بدونین، به فهرست زیر مراجعه کنین که در واقع، مشتی نمونه خرواره.
آیین سنج و دمام بوشهر، کرنانوازی بختیاری،کرنانوازی گیلان، زارزاری، شروعه خوانی بوشهر، مارضایی خوزستان، عزا قزوین ،مصیبت نامه آذربایجان غربی، بحر طویل، مورسیوگینه لرستان، گاه گریوخوانی بختیاری ، چاوش خوانی مازندران و شهادت خوانی گیلان، سوگینه فارس (سرکوهی)، غمونه بویراحمدی، چاوش خوانی تهران و مراسم سنج و دمام، مراسم کتل، الله مزار سوگینه خراسان، سویگنه گیلی آواز غم انگیز، کرب زنی، سوگینه مازندران (طبری) نقل روز عاشورایی تهرانیا، چاوش خوانی اصفهان، آیین سنتی لو، آخ شاماگ (سوگینه شاهسون)، علم گردونی، غمونه بویراحمدی، مرثیه خوانی آذریف، چوپان خوانی مازندران، مارش عزا واویلا و مراسم زنجیر پایه .
چند پیشنهاد
۱- گردشگری مذهبی در ایران، بخشی از ظرفیتای فوق العاده در صنعت گردشگری کشور هستش که باید مورد نظر حرفه ای و دقیق سازمان گردشگری و میراث فرهنگی ایران هم واسه جذب گردشگر خارجی قرار بگیره.
۲- گردشگری مذهبی در ایران، باید از راه پرتال کامل چند رسانه چند زبانه، در فضای گردشگری مجازی جهان، اطلاع رسانی شه تا دلیلی واسه جذب مخاطبان و ظرفیتی واسه شناخت بخشی از تاریخ شفاهی ملت ایران شه.
۳- مراسم عزاداری ایرانیان و جشنای آیینی اقوام ایرونی که ثبت جهانی هم شدن، طی خاص برنامه هایی به وسیله رایزنای فرهنگی ایران و سفارت خونها و دفاتر گردشگری ایران در اون طرف آبا تبلیغ و معرفی شه.
۴- در عزاداریای ایرانیان در ایام محرم و صفر، میشه ظرافتای فرهنگی، هنری، اجتماعی، قومی و آیینی بسیاری رو دید که می تونه مورد نظر دانشجویان جامعه شناسی، قوم شناسی، آیین شناسی و موسیقی آیینی و ایران شناسی قرار بگیره.
اگه در شهر و دیار شمام، مراسم خاصی واسه عزاداری ایام محرم و صفر برگزار می شه، از راه های کانالای ما در شبکه های اجتماعی، تصاویر و گزارشای خود رو بفرستین.
دنیای گردشگری ایران و جهان رو هر روز در سرویس گردشگری ما دنبال کنین.
